برای محاسبۀ نفس به دو آگاهی نیاز داریم/ محاسبۀ نفس بدون انسان‌شناسی نمی‌شود
حجت الاسلام پناهیان:
در روایت می‌فرماید: «از ما اهل‌ بیت(ع) نیست کسی که هر روز خودش را محاسبه نکند؛ لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ»(کافی/2/453) این محاسبۀ نفس، کارِ هر روزه است؛ اما بعضی‌ها سالی یک‌بار هم انجامش نمی‌دهند!

انسان برای محاسبۀ نفس نیاز به دو آگاهی دارد: یکی انسان شناسی و دیگری تجربیات خودش در این زمینه؛ یعنی اول باید یک کلیاتی از انسان در دستش باشد، و بعد -بر اساس این کلیات- روز به روز به طور موردی و جزئی، نفس خود را بررسی و تجربه کند. مثلاً بگوید: «من امروز چرا این کار را انجام دادم؟ چرا آن کار را انجام ندادم؟…» محاسبۀ نفس بدون انسان‌شناسی نمی‌شود.

ما اگر بتوانیم «از بالا به انسان نگاه کنیم» تسلط‌مان بر خودمان افزایش پیدا خواهد کرد. بعضی‌ها نمی‌توانند از بالا به خودشان نگاه کنند و این خیلی بد است. مثلاً طرف، عصبانی شده ولی خودش متوجه نیست که عصبانی شده است! یا متوجه نیست که «من معمولاً در چنین شرایطی عصبانی می‌شوم» یا «من چند دقیقه دیگر، عصبانیتم فروکش می‌کند» یا اینکه «من در چنین موقعیت‌هایی معمولاً خیلی خوشحال می‌شوم» یا «من معمولاً در چنین شرایطی غمگین می‌شوم و تا دو روز هم دلم گرفته است» یا «من در چنین موقعیت‌هایی معمولاً حسادتم تحریک می‌شود و چند ساعت ذهن مرا درگیر می‌کند» کسی که خودش را نمی‌شناسد و نمی‌تواند از بالا به خودش نگاه کند، نمی‌تواند چنین گزاره‌هایی را دربارۀ خودش بگوید.